Έδεσσα

I

Πόλη (υψόμ. 320 μ., 18.253 κάτ.) της κεντρικής Μακεδονίας, πρωτεύουσα του νομού Πέλλης και έδρα του ομώνυμου δήμου. Είναι χτισμένη στον αυχένα που ενώνει τα όρη Βέρμιο και Βόρας και στην αρχή μιας εύφορης εκτεταμένης πεδιάδας, μέσα στην οποία ρέει ο ποταμός Εδεσσαίος. Ο τελευταίος διαρρέει την πόλη, αρδεύει τους θαυμάσιους κήπους, τα πάρκα και τα περιβόλια της και σχηματίζει τους ονομαστούς καταρράκτες της Έ. Η θέση όπου βρίσκεται η πόλη, η θαυμάσια θέα προς την πεδιάδα που απλώνεται μπροστά της, τα άφθονα νερά, τα λουλούδια, το πράσινο και οι καταρράκτες τής προσδίδουν απαράμιλλη ομορφιά. Πίσω από τους καταρράκτες υπάρχει ένα εντυπωσιακό σπήλαιο. Διαθέτει υψηλή θολωτή οροφή, στολισμένη με ωραίους σταλακτίτες, και μεγάλη είσοδο (8 x 12 μ.), η οποία κατά το μεγαλύτερο μέρος της καλύπτεται από τα νερά του καταρράκτη.

Η Έ., διοικητικό και οικονομικό κέντρο του νομού Πέλλης, είναι σημαντικό κέντρο οπωροκαλλιέργειας (ροδάκινα, κεράσια, μήλα, αχλάδια). Επίσης, παρουσιάζει αξιόλογη βιομηχανική κίνηση χάρη στη λειτουργία εργοστασίων βαμβακουργίας. Πολλά από αυτά εκμεταλλεύονται την ενέργεια από τις υδατοπτώσεις του Εδεσσαίου. Στην Έ. λειτουργούν και βιομηχανικές επιχειρήσεις κονσερβοποίησης φρούτων και επεξεργασίας αγροτικών και κτηνοτροφικών προϊόντων.

Από την πόλη διέρχεται η σιδηροδρομική γραμμή Θεσσαλονίκης – Φλώρινας – Μοναστηρίου. Από τη Θεσσαλονίκη απέχει σιδηροδρομικώς 112 χλμ. και οδικώς 89 χλμ.

Ιστορία. Η Έ. είναι αρχαιότατη πόλη. Η ίδρυσή της συνδέεται κατά την παράδοση με τους Αργείους της Πελοποννήσου· ο αρχηγός τους, Κάρανος, οδηγήθηκε εκεί από χρησμό του δελφικού μαντείου. Σύμφωνα με άλλη παράδοση, πρώτοι κάτοικοί της ήταν οι Θράκες, τους οποίους εκτόπισαν οι Αργείοι. Πολλοί ταυτίζουν την Έ. με την πρωτεύουσα του μακεδονικού βασιλείου, Αιγαί, στην οποία μάλιστα αποδίδουν και όσες αρχαιότητες αποκαλύφθηκαν χαμηλότερα από τους καταρράκτες, στη θέση Λόγγος: τείχος των κλασικών χρόνων, ερείπια και θεμέλια οικιών, θραύσματα αγγείων ελληνιστικών και ρωμαϊκών χρόνων, νομίσματα εποχής Φιλίππου και Αλεξάνδρου, επιγραφές με τα ονόματα Αδριανός και Έδεσσα, παλαιοχριστιανική βασιλική κ.ά. Ωστόσο, άλλοι δεν δέχονται την άποψη αυτή και υποστηρίζουν ότι η πόλη Αιγαί βρισκόταν αλλού. Δεν υπάρχουν πολλές πληροφορίες για την Έ. Όμως, της προσέδιδε πάντοτε ιδιαίτερη στρατιωτική και συγκοινωνιακή σημασία η γεωγραφική θέση της. Το 168 π.Χ. την κατέλαβαν οι Ρωμαίοι (ο Λίβιος την αποκαλεί «επιφανή πόλιν») και στα βυζαντινά χρόνια οι βαρβαρικές επιδρομές εναλλάσσονταν με περιόδους ακμής: επί Αρκαδίου (395-408) Βησιγότθοι· τον 6ο και 7ο αι. Ούννοι και Σλάβοι· την περίοδο 893-927 (Συμεών) και την περίοδο 976-1014 (Σαμουήλ) Βούλγαροι. Τότε παρουσιάστηκε και η ονομασία Βοδενά. Ακολούθησαν διάφορες συγκρούσεις κατά τους νορμανδικούς πολέμους και κατά την περίοδο της φραγκοκρατίας. Οι Σέρβοι επιτέθηκαν δύο φορές κατά του Στέφανου Δουσάν και κατά το 1389 έκαναν επίθεση οι Τούρκοι. Κατά την τουρκοκρατία η Έ. εξακολούθησε να ακμάζει. Όμως, πάντα ήταν μικρότερη από τα Γιαννιτσά, που τα προτιμούσαν οι Τούρκοι ως έδρα της διοίκησής τους, επειδή στην Έ. υπερτερούσε το χριστιανικό στοιχείο.

Στα μέσα του 18ου αι. ιδρύθηκε στην Έ. η πρώτη ελληνική σχολή, με δάσκαλο τον Ηπειρώτη λόγιο Αμφιλόχιο Παρασκευά. Το 1782 ιδρύθηκαν το Ελληνομουσείο, νέο ελληνικό σχολείο που το συντηρούσαν δωρεές πλούσιων Εδεσσαίων, και το Κοινόν Σχολείον, που προσέφερε στοιχειώδη εκπαίδευση και το συντηρούσαν με εράνους. Κατά την Επανάσταση του 1821, η περιοχή γνώρισε σκληρή τρομοκρατία ως αντίποινα για τις εξεγέρσεις της Χαλκιδικής και της Πιερίας και για τη συμμετοχή ορισμένων κατοίκων της στις εχθροπραξίες στη Βέροια και στη Νάουσα.

Στην Έ., εκτός από τους καταρράκτες, ο επισκέπτης μπορεί να δει αρκετά αξιοθέατα, όπως οι ναοί της Μητρόπολης, των Αγίων Αποστόλων και του Αγίου Ιωάννη του Θεολόγου, το τζαμί, γνωστό ως Γενί κ.ά.

Μερική άποψη της Έδεσσας, έδρα του ομώνυμου δήμου και του νομού Πέλλης.

Μεταβυζαντινή γέφυρα στο Κιουπρί της Έδεσσας.

Ένας από τους περίφημους καταρράκτες της Έδεσσας.

Στην Έδεσσα αποκαλύφθηκαν πολλά ερείπια από κτίσματα της αραχαιότητας.

II

Αρχαία πόλη της βόρειας Μεσοποταμίας στις όχθες του Σκιρτού, μικρού παραπόταμου του Ευφράτη. Βρισκόταν στην περιοχή της σύγχρονης πόλης Ανλούρφα (πρώην Ούρφα) της Τουρκίας. Ο Σέλευκος Α’ της έδωσε αυτή την ονομασία το 303 π.Χ., σε ανάμνηση της ομώνυμης μακεδονικής πόλης. Το 137 π.Χ., η Έ. έγινε πρωτεύουσα του ανεξάρτητου βασιλείου της Οσροηνής. Αργότερα υποτάχθηκε στους Πάρθους και στους Ρωμαίους –των οποίων υπήρξε αποικία– και έπαιξε σημαντικό ρόλο στους μεταξύ τους πολέμους. Ο χριστιανισμός διαδόθηκε πολύ νωρίς στην πόλη και ο ηγεμόνας της, Άβγαρος Θ’, τον ανακήρυξε επίσημη θρησκεία. Κατά τους 4o και 5o αι. μ.Χ. στην Έ., που ήταν έδρα μητρόπολης, μεγάλη άνθηση γνώρισε η ομώνυμη σχολή φιλοσοφικών και θεολογικών σπουδών, η οποία διαδέχτηκε τη σχολή της Νισίβης, όταν το 363 η πόλη αυτή υποτάχτηκε στους Πέρσες. Η Σχολή της Έ., η οποία συνετέλεσε στο να γίνει η Έ. κέντρο διάδοσης της συριακής γλώσσας και λογοτεχνίας, διατηρήθηκε έως το 489, οπότε έκλεισε με διαταγή του αυτοκράτορα Ζήνωνα. Μεταξύ των δασκάλων και διευθυντών της υπήρξαν μεγάλες φυσιογνωμίες, όπως ο Εφραίμ, ο Ναρσής και ο Ίβας. Η Έ. υπήρξε μήλον της έριδος μεταξύ Περσών και Βυζαντινών (κατά τον 6ο και τις αρχές του 7ου αι.) και το 638 κατελήφθη από τους Άραβες. Οι Βυζαντινοί, που την είχαν πολιορκήσει πολλές φορές, την κατέλαβαν το 1031. Αργότερα, η Έ. κυριεύτηκε από τον Βαλδουίνο της Φλάνδρας που την έκανε έδρα του πριγκιπάτου του. Όμως, μετά από αρκετά χρόνια περιήλθε στην κυριαρχία διαφόρων μουσουλμανικών λαών και το 1637 την κατέκτησαν οι Τούρκοι.